DOĞU AVRUPA TÜRK TARİHİNİN ARKEOLOJİK İMZASI: KEMİK DÖNÜŞÜMÜ VE DEFORMASYONU

Abstract

Kemik ve iskeletler arkeolojik çalışmalarda toplum ve birey açısından birtakım bilgilere ulaşma noktasında önem arz etmektedirler. Kemik üzerindeki deformasyonlar ve dönüşümler kazalar, hastalıklar, doğuştan gelen anomaliler, travmatik yaralanmalar, tedaviler, kasıtlı yapılan şekillendirmeler, ritüel amacı taşıyan eylemler gibi çeşitli sebepler dolayısıyla oluşmaktadır. Yapılma amacı ya da deformasyonun sebebi ne olursa olsun toplumun yaşam tarzı ve kültürüne dair ipucu niteliğindedirler. Bu bağlamda kemikler yapılan arkeolojik kazılarda da önemli bir yere sahiptirler. Kemik üzerindeki değişimler kasıtlı ve kasıtlı olmayan değişimler olarak iki ana başlık altında değerlendirilmektedir. Kasıtlı olmayan kemik deformasyonları kemik üzerinde kişinin günlük yaşamındaki fiziksel aktivitelerinin, yaralanmaların ya da çeşitli hastalıkların yarattığı deformasyonları oluşturmaktadır. Bu tür deformasyonlar herhangi bir topluma ya da coğrafyaya özgü olmayan her toplulukta farklı türlerinin görülebileceği deformasyonlardır. Bu deformasyonlar iskelet üzerinde mevcut olduğu kısımlar ve görülme sıklığı açısından bilgi verme noktasında önemlidirler. Kasıtlı deformasyonlar ya da dönüşümler ise birtakım amaçlarla yapılan uygulamalardır. Bu tür uygulamaların tıbbi tedavi amacıyla ya da ritüeller sırasında yapılan uygulamalar sonucunda oluşması kasıtlı olmayan deformasyonlar ile aralarındaki en belirgin özelliklerdendir. Bilinçli olarak yapılan şekillendirme işleminde deformasyonun kalıcılığını sağlamak için bazı uygulamalar gerçekleştirilir. Kafatası üzerinde yapılan uygulamalar kasıtlı kemik değişiminin büyük bir kısmını oluştururlar. Kasıtlı kemik değişiminin ilk türü kafatasının şekillendirilmesi usulüne dayanır. Bu uygulamada kafatasının bandaj, tahta, bez gibi nesneler kullanılarak geri döndürülemez şekilde şekillendirmesi esastır. Kasıtlı kafatası deformasyonun bir diğer örneği ise trepanasyondur. Bu uygulama tedavi amacıyla yapılan cerrahi işlem olmasının yanı sıra ritüel amacı taşıyan sembolik bir işlem de olduğu kabul edilir. Kasıtlı kafatası (cranial) şekillendirme geleneği ve trepanasyon tarihi süreç içerisinde birçok toplum tarafından değişik amaçlarla uygulanmış bir gelenektir. Türkistan sahasında da varlığını bildiğimiz bu gelenek Doğu Avrupa coğrafyasında yaşayan Türk kağanlıkları tarafından da uygulanmıştır. Kemik üzerinde yapılan patolojik analizler kemik üzerindeki deformasyonların türlerine ve oluş şekillerine dair net bir görüş sağlayamasa da öngörü yapmaya olanak tanımaktadır. Bu bağlamda günümüzden yüzyıllar öncesi dönemin koşullarına dair yorum yapmayı sağlayan bu durum yüzyıllar boyu Doğu Avrupa coğrafyasına hâkimiyet kurmuş Türkler için de geçerlidir. Çalışmamızda kasıtlı ya da kasıtsız fark etmeksizin kemik üzerinde mevcut olan deformasyonlara ve değişimlere dair bilgi vermeyi amaçlamaktayız. Ayrıca bu deformasyonların ve değişimlerin neler olduğu, hangi sebeplerle yapılmış olduğu, hangi uygulamalarla gerçekleştirilmiş olabileceğini Doğu Avrupa’daki Türk kağanlıklarındaki örneklerini arkeolojik buluntular üzerinden vermeye çalışacağız. Öte yandan kasıtlı olmayan deformasyonların kemikler üzerinde yoğunlaştığı bölgeleri dikkate alarak Doğu Avrupa Türklerinin gündelik yaşamları, fizikî davranışları, sahip oldukları hastalıkları, travmatik durumlarının tespiti de çalışmamızın temelini oluşturmaktadır. Kasıtlı dönüşüm ve deformasyonlarda ise özellikle kafatası şekillendirme geleneği ve trepanasyonların Doğu Avrupa Türk tarihindeki örnekleri, kültürel izleri de arkeolojik buluntular üzerinden verilecektir. Bu bağlamda kemik üzerindeki kasıtlı olmayan ya da kasıtlı deformasyonların/dönüşümlerin arkeolojik imza olarak Türklerdeki varlığının bir bütün halinde ele alınması önem arz etmektedir.