HOMOXİRALLIQ. ONUN YER KÜRƏSİNİN BIOSFERINDƏ VƏ HƏYATIN ƏMƏLƏGƏLMƏ NƏZƏRİYYƏSİNDƏ ROLU

Abstract

Təqdim olunan məqalədə homoxirallıq hadisəsinin tədqiqi sahəsində aparılan elmi tədqiqatların nəticələri və bu hadisənin mənşəyi ilə bağlı nəzəriyyələr təhlil edilmişdir. Üzvi və əczaçılıq kimyasında məlum olan xirallığın əsas növləri (mərkəzi, aksial, planar, spiral, topoloji) göstərilmiş, həmçinin homoxirallıq hadisəsinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Homoxirallığın əmələ gəlməsinin əsas nəzəriyyələri, o cümlədən deterministik və təsadüfi nəzəriyyələr, biotik və abiotik mənşə nəzəriyyələri nəzərdən keçirilmişdir. Qeyd olunmuşdur ki, homoxirallığın formalaşması prosesində üç əsas mərhələ fərqlənir: güzgü simmetriyasının pozulması, xirallığın gücləndirilməsi və xirallığın ötürülməsi. Homoxirallığın formalaşmasının bütün bu üç mərhələsinə təsir edən əsas amillər göstərilmişdir. Məqalədə həyat proseslərində homoxirallığın əsas nümunələri haqqında məlumat verilmiş, xüsusən də zülal makromolekullarını təşkil edən təbii amin turşularının eksklüziv sola fırladan formalarının üstünlük təşkil etməsi, həmçinin nuklein turşularının əsasını təşkil edən eksklüziv saga fırladan şəkərlərin üstünlük təşkil etməsi göstərilmişdir. Homoxiral birləşmələrin əmələ gəlməsinin ehtimal olunan mexanizmləri, o cümlədən, yer üzündə əmələ gələn homoxiral cisimlərin (atomlar, molekullar və digər hissəciklər) kosmik mənşəli olduğu homoxirallığın kosmik mənşəli olması, xüsusən, onların meteoritlərin parçalanma məhsullarından əmələ gəlməsi göstərilmişdir. Açar sözlər: xirallıq, asimmetrik karbon atomu, homoxirallıq, homoxiallığın əmələ gəlmə nəzəriyyəsi, enantiomerlər, enantiomer artıqlığı.